Op 13 mei jl. is de restauratie van de preekstoel afgesloten met een boeiende lezing door Vincent van Drie, één van de meubelrestauratoren van Van Drie & Hijman uit Utrecht.
Ook was een kleine expositie ingericht van o.a de notulen van de kerkenraad uit december 1641 waarin de opdracht voor het zoeken van een schrijnwerker voor het vervaardigen van een preekstoel werd gegeven aan de schoolmeester. Ook waren er tal van foto’s van de preekstoel en het interieur van de kerk door de jaren heen.
Genodigden waren de leden van het restauratie convergent, leden van de Protestantse gemeente Engelen en andere speciaal genodigden en belangstellenden, totaal zo’n 45 aanwezigen.
Het restauratie convergent bestaat uit zo’n 15-tal restaurateurs van verschillende disciplines. Zij komen maandelijks eenmaal bij elkaar om van elkaar werk te horen en te leren, dit maal in de PKN Engelen vanwege de afronding van de restauratie van de preekstoel.
Na een inleiding door Jenno Schulp, waarin in vogelvlucht van 1641 tot heden, de geschiedenis van de preekstoel werd doorgenomen, vervolgde Vincent van Drie met de lezing: “De preekstoel spreekt”.
Een samenvatting van de lezing:
- Inleiding: Vincent Van Drie geeft aan dat een preekstoel voor meubelrestauratoren een uitzonderlijk groot meubel is en als gebruiksobject erfgoed is geworden. Om in de tijd te plaatsen: de preekstoel is in hetzelfde jaar vervaardigd als de Nachtwacht van Rembrandt! Doel is het object zo puur mogelijk laten voortbestaan met bescheiden en het liefst reversibele ingrepen. De voorbereiding van een plan van aanpak heeft enige tijd genomen om recht te doen aan de waarde die de preekstoel vertegenwoordigd en niet tot overhaaste conclusies te komen.
- Waardering: In dit deel van de lezing komt de geschiedenis van het gebouw aan de orde en de aanleiding voor het zoeken van een schrijnwerker voor het maken van een preekstoel vanwege de komst van de eerste predikant in 1641. De schrijnwerker is Hendrick van der Lith die in 11 jaar al diverse meubelen voor het interieur van de Sint Jan heeft gemaakt. Uiteindelijk zijn uit archiefonderzoek 4 generaties Van Lith gevonden waarbij de preekstoelen, naast die in Engelen, in Zaltbommel, Asten, Ravenswaay, Gerwen, Helmond, Vlijmen toe te schrijven zijn aan Hendrick van der Lith en zijn zoon Dirk. Het ontwerp van de preekstoel duidt op kennis van de klassieke architectuur. Men streefde naar het ideaal van de harmonische verhoudingen, vanuit de proportie leer, waarmee een volmaakte, absolute schoonheid bereikt zou kunnen worden. De preekstoel zuilen komen qua verhouding overeen met de Dorische zuil volgens Palladio en Scamozzi (8,5 x de diameter is de lengte van de zuil). De kroonlijst van de preekstoel lijkt overwegend Toscaans met in het fries een Ionische bolling.
- Conditieopname: Uit de inventarisatie blijkt: constructieproblemen, ontbrekende delen, lelijke reparaties en inwerking van vocht en schimmels.
o Trap: grotendeels een reconstructie van de vorige eeuw, balusters slecht geplaatst, veel donker vulmiddel en onveilig bevestigd aan de preekstoel.
o Klankbord: gedemonteerd geweest bij een vorige restauratie, open verstekken, beschadigde planken en een niet origineel rood gebeitste onderrand.
o Ruggenschild: donkere stopsels, ontbrekend profieldeel, weinig sprekend snijwerk door verstopping met verfresten.
o Kuip: ribben verzwakt, openstaande panelen met onjuiste bolling, storende breuken.
o Kleuren: restanten gevonden van polychrome afwerking en restanten van beits, veel vuil en roetaanslag. Het geheel door het ruw afschrapen van eerdere verflagen maakte een bleek en matgeslagen indruk. Onder de later toegevoegde lat op het klankbord werden een aantal stadia van de kleur afwerking zichtbaar evenals afdrukken van sierspijkers voor het bevestigen van textiel. De opbouw van de afwerking door de tijd heen is :
- Het eikenhout in aanvang behandeld met olie en/of was
- Een geel oker verf
- Een mahonierood met donker glacis
- Witte verf met zwarte en grijze accenten
o Op enkele kapiteelstukken van de zuilen werden bladgoudresten aangetroffen.
- Aanvullend onderzoek: Door verder archiefonderzoek en vergelijkingen met schilderijen uit de tijd van het ontstaan van de preekstoel is nog iets meer te zeggen over het verleden. Zo kwam een rekest van pastor Hendricus A. Broeckhuijsen aan de Raad van State uit de archieven met een verzoek tot reparatie van de preekstoel, mogelijk aanleiding voor de eerste beschildering met okergeel. De recentere geschiedenis van na 1963 is nog mondeling en via foto’s en documenten in te zien; o.a. nieuwe locatie van de preekstoel in de kerk, de preekstoel ontdoen van de witte verf, soorten verlichting, bekleding, comfort verbeteringen etc. Aan de hand van al deze informatie is er een onderbouwing van de kleuren.
- Behandeling
o De trap: met weinig moeite verwijderd en gerestaureerd in het atelier in Utrecht. Balusters in juiste positie en een goede aansluiting met de kuip.
o Deur: sluitend gemaakt en een replica van het slot vervaardigd door de plaatselijke smid.
o Klankbord: voorzien van een variabel in hoogte verstelbare hulpconstructie met opgesloten balken in een hoekprofiel. Verlichting aangebracht op de plek waar oorspronkelijk het Rococo schoorsteentje heeft gezeten.
o Herplaatsen van de baretknop naar een kopie van de kansel uit Vlijmen
o Kuip: in vorm gebracht en storende reparaties vervangen
- Afwerking
o Preekstoel volledig gereinigd, snijwerk met tandartsgereedschap ontdaan van verfresten, storende gaten en scheuren dichtgezet
o Het restauratiehout op kleur gebracht, storende elementen geretoucheerd
o Het uiteindelijke geheel in de was gezet en uitgeboend.
We hopen het verleden van Hendrick van der Lith met de restauratie van de preekstoel zijn toekomst heeft behouden.
Na de lezing was er gelegenheid tot het stellen van vragen en natuurlijk bezichtiging van de preekstoel en de expositie.
Al met al was het een zeer geslaagde avond met een resultaat dat spreekt.
Een ieder die deze avond tot een succes heeft gemaakt wil ik hierbij graag bedanken.
Alle documenten, o.a. het restauratie rapport, de lezing en een honderdtal foto’s van de gehele restauratie zijn beschikbaar op DVD.
Namens de restauratiecommissie,
Jenno Schulp
